Тихвинский приход в КазаниСетевой этнокультурный проект кряшенского народаПричастие
баш проект турысында сылтамалар форум rus kryash tat eng

Жаnалыклар
Анализлау
Кoн yзяге темалары
Кряшенняр турында кюбляб информация биреy чаралары
Кряшеннярнен казерге хале
Тын oлкясендяге yткянняр, культура
Музыка культурасы белян фольклор
Этнография
2002-нге жылда калык санын алыу
Электрон конференцияляр
Библиотека
Фонотека
Галереяляр
Радиотабшырыулар
"Кряшен Сюзе"
Книжная лавка
Сылтамалар


Н.И.Ильминскiйнен кряшенняргя жибяргян жазыулары. 1-нче бюлем.

1. 30 мая: 1872 года.

Эй сoйoклo aтей Василiй Тимоjеевичъ!

Миннянь дя жамагатымъ синеnь кумаnнанъ да кюбтянь кюбь сялямь дя тынычлыкъ сиnа. Жазыуыnны укыбъ бикь сoйoндoкь. Синь киткячь ике oчь кoннянь суnъ мажаръ Гаврила агайнынъ сиnа каты килде, бикь жакшы жаза, улъ Астраханнанъ туры Петербурга барганъ, шунда сине очоратты мы жук мы. Синь академикъ Антонъ Антонычъ Шифнерга барганъ булсаnъ очратканъ сыnъ акыры. Безнень часословъ aкерень геня бара. Вечер нядя байтакъ жирь алмаштырдымъ. Aуяль 103 псаломнынъ "на горахъ станутъ воды" дигянь тoшoнь yзгярттемь, тoрлo толкованiягя карабъ, аннары Гордmй бабайданъ акылъ сорадымъ, улъ килешерь килешмясь булгачъ, минь толковникляргя эяреб тoзяттемь; инде аnнаулыракъ тея башлагандыръ. Аннары минь повечерiялярне бирдем, синь кайткынчы басылыбъ бетярь дибь уйлыймынъ. Тетвельнинь Михаила ике малайынъ алыбъ килде, aлегя тораларъ. Михайланынъ экзаменъ aйтясе баръ, минь аны Свiяжскiйгя жибяргянь эйемь, улъ Чистайга барырга уйлый; андагы смотрителляр аnаръ белешь икянь, шуnаръ ышаныбъ Чистайга бара. Тикь анынъ Метригендя атасынынъ атынъ жангышыбъ кире жазганнаръ. Шулай итебь Консисторiядянь Казенный Палатка жoрoбь кoнoбезне yткязябезь. Синеnь турыnда Алек-сmй Осиповичъ Ключаревъ жазды, Митрополитъ кушканъ сиnа Монастырда патиръ бирергя, атъ белянь кеше биребь жoртoргя, тамагыnны туйдырырга, ичмаса торганъ нуждаларыnны булдырыбъ бирергя, дибь жазды миnа, минь бикь сoйoндемь. Корсаковъ та Мяскяyгя барадыръ, минь аnаръ адресеnне жаздырдымъ. Шунда сине очратасыдыръ.

Суnъ инде Ходай сине сау кoйo жoрoтсень эйе. Мынысынъ жаздымъ Евстафiй Николаевичъ кыстагачъ, жукъ iйса бикь жазарга да кулъ жoрмяде, aлля ничекь, кай кoннo кoнь иссе, кай кoннo тoрлo затъ кешелярь кряшень, чыуашъ, чермишлярь килебь жoдятялярь. Башымъ aрь тoрлo кoннo исябтянь бушъ каладыръ. Ну ичмаса синь геня сау имень торсаn, Аллага шoкoрь дибь aйтермень. Безнень картайгач, заманабызъ yтте инде. Сау булъ, сoйoклo Япрейгя бикь сялямь. Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

2. 24 апрmля 1874 года.

Aтей.

Бая синнянь кайтышлый минемь искя тoштo берь эшеткялягянь сюземь. Семинарiядяге кряшень жигетляре, кай чагында Семинарiядянь тейегисезь багытта чыгыбъ жя школга жя синеn катка бараларъ, шулай итебь кыласы задачларыннанъ да калгалыйларъ. Айсаnъ синь аларга yзеnь aйтя кюрь: будни кoнняръ ашагачтынъ сагять бишкя чаклы урокъ булма-ганъ сюряття чыгыбъ жoрoргя руксять баръ, аннары сагять бишне суккачъ жя жазарга жя бютянь берь берь эшкя тотоныбъ утырырга кирякь. Тагы ужиннанъ да кичке телякляреннянъ дя калырга жарамасыйы. Минь yземъ аларга aйтмякче эйемь, сиnа каршы килгянь кюкь теяремь дибь синеnь yзеnя aйттереyне лучшегя куйдымъ.

Сине кадерляyче.

Семинарiядя аларъ бютянь иптяшляреннянь айырымъ жoрмясень, aшяке эшлярдянь башка сюряття, аннары Семинарiя рятеннянь чыкмасыннаръ ыйы.

3. 15 сентября 1876 года.

Aтей. Минь синь кайткынчы киткянь булдымъ. Шулай Ходай жазганъ дыръ. Сиnа жугыйса беръ сюземь баръ ыйы. Александръ Григорьевичъ Безсоновъ Академiяданъ чыкмакчы булды, бу сюзне бетерялмей калдырамь.

Aммa учителгя экзаменъ итясе жегетлярне синь школда тотобъ укыттырыбъ торчы, минь кайткынчы.

4. 15 марта 1871 года.

Aтей!

Шушы бичара Алан учителе белянь ней эшляргя мин белмеймень. Синь yзеnь уйлабъ карабъ ней геня куйсаn да миnа жаза. Алай булса да мына минемь уйымъ шулай булгач сиnа ничекь тейярь aле? Хазерь улъ школына т. е. Аланга кайтмасын, багыты да бяйрямгя ауышыбъ тора инде. Мында синеnь школда торсонъ. Карабъ карамас или укыр укымас кoйo торсон, кюкрягень тынычландырыръ oчoнь. А пасхаданъ oйгя кайтыр эйе. Анынъ yзе тoсo буганысыда бикь жагымны бикь матуръ кюреня. Бикь жaль.

Сиnа кенягя жибярямь Сербiя калыгы турысында. Попечитель миnа 27 кенягя китергянь эйе, минь дoртoсoнъ кызыл Иванга бирдемь. Бу кенягялярне кряшень школларына oляштерергя дибь Попечитель кушты. Синь инде oляштеребь бетерь.

5.

Aтей!

Алексmй бабай арткылы Тимей агай акча сорой икянь. Дюрть ауылда дюрть малай укытадыръ. Акча аларга кирякь була икянь. Акчаn булса ичмаса азъ булса да биребь жибярь сяn жарар эйе. Тимей бикь инялебь сораганъ имешь. Школлары Баймурзинда, ике Тярбеття, Хозесанда-бары дюрть ауылда.

Безь аларны дюртесень дя сметага кертясе.

Синеn кол.

6.16 апреля 1882 г.

Aтей, синь братецъ мой вотъ что. Синеnь белянь бик бик уйлашасы бар. Бoгoн кичкяряк, а впрочемъ сагать бишлярдя килсяnъ жарар ыйы. Минь жоклабъ сюряття оятырсын.

Синеn колоn.

7. 3 сентября 1883 года.

Бoгoнь минь всеношнага сезгя барым; учителляргя aйтерлек ич бер сюз табылмый аптрагачъ бергя бер уй белян бер кюnелдян кляy иткян жакшы булырыйы дибь уйлыймын.

8.

Aтей, кенягoнь кoнь буйы кешелярь килебь мине туктатканнаръ. Инде казерь геня утырыбъ жаза башладымъ. Бoтoнь молебенне oлгoртмямь, тикъ берь эктенiяне кючереремь дя молитваны. Айсаnъ иртягя сугубая эктенiянень артыннанъ шушы эктенiяне кушарсынъ, аннары молитваны тезлянебь укырсынъ. Yлгянь кешеляргя телягянь эктенiяне укыгань тoшкя куйсаnъ ничекь булыръ. Хазерь кючеребь бетерямень.

9. 19 ноября 1867 года.

Игнатларга Борисъ белянь Андрейгя барыгызга да кюбтянь кюбь сялямь.

Сезнень aрь кайсыгызнынъ катынъ укыдымъ, аннары Василiй агай белянь барыбъ уйлашыбъ киnяшь итебь куйдымъ сюзне былай дибь. Сезъ Борисъ белянь Андрей Апазда торогозъ; инде карагызда сакъ булыгызъ, аnъ булыгызъ, малайларны арыу укытырга yзегезгя кютяребь алсагызъ aле-безь житмяде дибь кире кайтмагызъ, чтобы сезнень берярь жoзь малай булсынъ, илле алтмышь кызъ булсынъ. Мына минь нейдей сезгя задача бирдемь куштымъ. Aлегя уйнабъ aйтямь, чыннабъ aйтейемь, инде Ходайга табшырыбъ, Ходайданъ телябь эшкя тотоногызъ буганъ кюnелдянь. Ходай сезгя кыуатъ бирерь, жяшь булсагызъ да. Иnь баштанъ чиркяyгя жoрoгoзь малайларны да жoртoгoзь, ирексезлябь тoгoль yгетлябь аннары картъ кешеляргя башъ салыбракъ киnяшлярень тыnнабъ, aгярь читень эшь килгяндя алардан акылъ сорабъ торогызъ, yзегезнень кoчь житмясь жирдя картларны инялебь булыштырыгызъ. Ауылдагы картлар oйдяге нигезь кюкь, Картларга миннянь кюбтянь кюбь сялямь. Аннары малайларны укытыгызъ жoннябь;жарлысынъ байыннанъ, кечесень олосыннанъ айырмагызъ; барасына да сюзегезь берь булсынъ, жoзoгoз дя ачыкъ булсынь. Aгярь малайларнынъ кайсысы жангышса да арыу сюзь белянь ачыусызъ кoйo aйтегезь; сугыу тoгoль орышыу да булмасынъ. Инде сезне Ходайга табшырдыкъ, Ходай сезгя саулыкъ бирсень, акылъ бирсень, кыуатъ бирсень. Синь Борисъ арчага aзерякь yзеnь oйрянь тагы. Мoмкинь булса тагы свящ. исторiядянь, жя Евангелiядянь кайсы тoшлярень aкереннябь кoчoрче арчага:тикь арчанынъ артыннанъ бикъ кыума, укытыучылыкны калдырма. Aгярь былтыргы аръ малайы сездянь быйылъ да укыса синь аnаръ кушъ yзе арча жазсынъ yзе кюрсяткянъ нястялярне, иnь элгяре aкейатсемяклярне, аннары ыманнарны кoчoрсoнь. Эй кюктяге атабызны кoчoрoбь арча жырлатыбъ кара, жя эй Ходай жарлыканы кoчoрoбь жырлатыбъ кара,- ничекь булыръ: арларъ жаратырларъ акыры.

Синь Игнатъ кайтъ, синга безь Василiй агай белянь урынъ жасыйбызъ Ковалда жя бютянь берь берь жирдя. Сиnа кюбь жазмыймынъ, шунынъ oчoнь берь атнада кюрешербезь шунда сoйляшербезь. Синь Игнатъ Апазданъ китярь алдыннанъ священникя барыбъ бахиллекъ алъ, картларга барыбъ аларнынъ да бахиллеклярень алыбъ кайтъ.

Ну инде барыгызга да сялямь, сау торогоз. 1).

10.29 ноября 18 69 г.

Yзь жанымнанъ артыкъ сoйгянь дусымъ Андрейгя кюбь сялямь деймень.

Катыnны укыбъ бикь сoйoндемь; тырышъ, жoряклегеnь басылмасынъ, малайларны арыу укытыбъ жакшыга oйoрятъ; картъ кешеляргя кара; угетлярень сора кирякь чагында. Аннары мине эшеттемь, бикь кюбь малайларъ сездянь жазыуга oйряняселяре килеуень килядерь, тикь куркыбь школга кермей; укытканъ какынъ тюлятерлярь, акча тюлямясяnъ укыганъ малайларны казенныйга алыныръ дибь куркаларъ имешь. Улъ сюзь чынъ мы, жалганмы? Ничекь кеня булса да синь Спiй бабайларга да бютянь арыу кешеляргя дя айть, безнень кряшень малайларынъ тикъ укытыбь акыллы итебь чынъ денгя oйряттерясебезь киля, акчалары да кирякь тoгoль, кыз-мятляре дя кирякь тoгoль. Ходай oчoнь дибь тырышабызъ; aллa Ходай сорау кoнoндя жауабыбызны жиnеляйтерь кряшеннярне Анынъ чынъ дoрoс жулюна салганъ oчoнь дибезь. Бу сюзлярне картларга тыnнатъ 1).

Спiй бабайларга, Чыбай бабайларга бютянь арыу карт-ларга кюбтянь кюбь сялямь aйтяменъ. Сезнень ауылда yткянь-кыштанъ малайларыnны укыттыкъ,aледя укыттырырга уйыбыз баръ эйе. Тикь безь эшетябезь кайсыларнынъ шунысы турысында шиклянгяннярень. Укыткань акчасынъ тюлятерлярь, тюлямясякь укыганъ малайларны казенныйга алырларъ дибь-курка торганъ кешелярь баръ имешь, шуннанъ куркыбъ баларына школга барыбъ укырга ирекь бирмейлярь имешь. Алай булса минь сезгя Алланынъ исеме какына чынъ кюnелдянь aйтямень, андый куркыу бушъ, анынъ берь дя тoбo жукъ. Акча да алмыйбыз, казенныйга да алдырмабыз;. безнень кюn nелебезь былай гына-кряшечь малайлары жазыуга oйрянсеннярь, акыллы булсыннаръ, чынъ Христосъ денень белсеннярь, кеше булсыннаръ, карангыда утыргынчы жактыда торсоннаръ дибь кеня тырышабызъ. Мына минемь алдамыйынча aйткянь, сюземь. Эй бабайларъ сезгя туры килгян сайынъ шуннанъ куркыучыларга улъ сюзне аnнатыбъ бирчегезь. Минь сезне кюрмясямь дя ж.ырактынъ, жакынъ кюnель белянь кадерь итямень; сездя минемъ сюземя ышанчыгызъ, Ходай oчoнь малайларнынъ укыуына булышыгызъ yгетегезь сюзегезь белянь, картъ кешелярнень сюзляре бик кадерле бик тыnнаулы буладыръ.

Инде сау булыбъ торогызъ. Ходай сезгя саулыкъ бирсень,озакъ гумерь бирсень.

Мыны жаздымъ Николай Ильминскiй.

Андрей синь Бориска жазганъ катымны кюрь да yзеnь аnаръ булышъ бу уйыма алганъ эшемне булдырырга; aгярь сиnа берь башыnъ булыбъ калганыnъ ауыръ тейся, безь сиnа иnенче иптяш жибярербезь.

1) Наполп, приписано: Бориска aзерь жазарга oлгoрмядемь. Тизь почта белянь жибярямь.

11. 15 сенрябкя 1868 года.

Ошма ауылындагы Калина агайларга, Миконоръ агайларга, торганъ аръ картларына жяшлярена дя бикь кюбь сялямь aйтямень.

Сезнень Борисне быйылга Мяскяyгя жибярдекь. Ананъ бютянь сезгя жибяребь малайларны укыттырырлыкъ кешебезь табылмады. Алай булса aгярь сезнень малайларъ укытасыгызъ киля торганъ булса, жя Апазга Андрей катына итегезь, жя безнень Казанга китерегезь. Аръ балаларынъ укытырга Алла жюнь бирся арнынъ yзляреннянь кеше булдырырга кирякъ. Чура прихотынанъ берь аръ кызы безненъ Казандагы школга килде, укыръ, жакшы укыбъ белся, килясе жылны аны aлля балаларны укытырга да куярбызъ, сездя дя шулай булсынъ. Aръ калыкъ yзе oчoнь yзе тырышсынъ кряшень дя аръ да; инде чувашь беля чермишь yзе школы салыбъ балаларны yзляре укыталаръ, укытыучыларда yз араларыннанъ. Тикъ кюрегезь, арларъ oчoнь иnь баштанъ укыла торганъ княгя букварне арча тель белянь жазасы. Ней oчoнь дисяnь. Кечелярь татарча жoннябь аnнарга житешя алмыйларъ, yзь телеnчя булса бикь аnнаулы булыръ эйе. Ничекь кеня булса да без-нень уйыбызъ сезгя жакшыны кыларга барь; булдырсакъ булдырмасакъ, Худайданъ улъ. Тикь сезь безне алдалыйларъ дибь уйлый кюрмягезь, бездянь качмагызъ. Минь yткянь кышны, Калиналарга сялямь жазгалаштырдымъ, Калиналаръ Казанга килгянь чакларында минь начарга кирергя дя тейешле кюрмягяннярь. Бикъ жяль. Минь арыу кешеляргя бикь ратъ.

Апаздагы Спiй бабайларга, Иванъ Чыбайларга да баръ; ней кемь Апазда тора, картларга карчыкларга торганъ арыу, кешеларгя, ололарга да кечеляргя да ирляргя дя катыннарга., да, жигетляргя дя кызларга, барыгызга да миннянь бикь кюбь сялямь, Худай сезне кюбь жылга сау салямять сакласынъ эйе. Жoзь яшясеннярь, кюбь ашасыннарь дибь телеймень сезгя.

Мынанъ суnъ aйтеръ сюземъ бу: Андрей Васильичне быйылныда сезгя тагы жибярдекь. Аны сезь жаратканнарыгызны эшеттекь; инде дя сезнень кюnелгя ошаттырыбъ анынъ yзень жибярябезь. Сезь аны кастярлябь тотогызъ гель былтыргыча. Мыны жаздымъ.

Николай Ильминский.

12. 3 сентября 1896 года.

Эй бикь сoйгянь дусларымъ Андрей белянь Сергmйгя кюптянь кюпь сялямь деймень.

Синеnъ катыnны алгачъ укыдымъ да бикъ сoйoндемь. Рахмять синеnь тырышыуыnа; сезь инде икяy бергя кушылышыбъ ике тапкыръ кыуатлы буласызъ. Ашыгыбь жазамъ, шунныктанъ айырмачыкъ сиnа тау итя алмыйымъ. Барысына да aрь берсеня дя берь жулы рахмять деймень. Синь Сергей казергечя Iисусъ Христосныкынъ aйть белдерь, aммя Мухамметникинь бикь актартма. Нейгя дисяnъ кайсы нястягя тейенгянь сайынъ жаманъ iйсе килядер шулъ нястянень.Синеnь Сергmй Андрей белянь бергя Апазда калыуыnа минь бикь риза, Бячлей агай кабылъ ала торганъ булса, торорсынъ. Картларга карчыкларга барысына да миннянь бикь кюбь ся-лямь, укыучы малайларга да бикь кюбь сялямь.

Сезгя жазганъ сайынъ жазасы киля икянь, тикь багытымъ жугыракъ. Инде Ходайга табшырыбъ, Сезгя саулыкъ исяннекъ татыулыкъ тынычлыкъ телеймень. Сезь;карагызъ, yзь арагызда татыулыктанъ сoйoшoyдянь бютянь эшь булмасынъ. Iисусъ Христосъ кешелярне берсень берсе сoйяргя yзень yзе сoйгяндей дибь кушканъ. Сезь княгя укытыуыгызъ белянь кылынганъ эшегезь белянь дя oйoрятегезь. Алла сакласынъ, эшегезнень сюзегездянь бютянчя булыуыннанъ. Апазнынъ тирясендяге карангы тoнне сезь тикь жакты эшлярь белянь геня баса алырсыз, жактыгызъ кимеся карангы yзе-гезне басыбъ бетерерь. Ну инде Ходай сезне сау кoйo саклабъ Yзенень сюзеня Yзе oйoрятебь торсонъ эйе. Аминь.

13. 1868 г.

Эй yзь жанымнанъ артыкъ сoйгянь дусымъ Игнатъ! Сиnа кюбтянъ кюпь сялямь aйтямень, Бачлёй агаnъ да сиn бикъ кюбь сялямъ aйтя. Улъ сау кайтты, Аллага шoкoрь. Синь киттеnъ ауылыnнанъ Казаннанъ тoгoль; минемъ белянь кюрешебь бахилляшя алмый киттеnъ. Тянебездянь кюрешмясякь дя уйыбыз жаланъ бергя тороръ. Мялякястя синь арыу торамысынъ, жамансыламыйсынъ. Иnь башта жамансы тейся тейярь. Синь Ходайга биренебь эшкя укытырга жабышь; аннары картларга керебь жoрoшебь сoйляшь, Эшлей торганъ сайынъ кюnелеnя жакшы теярь. Мелекяскя yземь барганымъ жукъ, жукъ булсада Арiй агайнынъ бабаларынъ эшетя белямень. Аннынъ oйoня керебь тороуыnъ oчoнь Ходайга шoкoръ дибь aйтерлекъ Синь Мелекестя радъ кюnелдянь тырышыбъ торъ, Алла да арыу мяндялярь дя сине ташламасларъ. Синеnь катка малайларъ aзь ме кюбь ме инде жыйылгандыръ, синь oйрятя башлагансынъ инде. Арыу тырышыбъ укыйларъ мы? Ходай аларга жoнь бирсень жакшы аnнабъ укырга, укыбъ белгяннярень жакшы тотарга. Башлары илякь кюкъ булмасынъ эйе, койо кюкъ булсыннаръ эйе, таза белеyлекне тотарга. Синь аларны жырларга oйрять, бошаганъ сайынъ иманнарны жырлатъ, тель белянь aйтебь иманнарны тыnнатыбъ кна oйрятебъ жырлатъ. Безъ сине жыракъ жиргя жибяргячь исебездянь тoшoрмейбезь, жаланъ исебездя торасынъ элекечегя. Школа турысында, малайларъ турысында Бячлей агаnа жя миnа жазгалабъ торъ, анынъ белянь арабызда жакшы да жаманы да бары да уртакъ. Безгя жибярясе нястяnне Алабугадагы Дмитрiй Ивановичъ Стахmевъ артыннанъ жибярь; минь аnаръ жаздымъ мыны. Сау булъ. Безне онота кюрмя, безь сине онотмабызъ. Егоръ Трофимычъ бабайга, бютянь бабайларга aбейляргя дя жяшляргя, синнянь укый торганъ малайларыnа да: бикь кюбь сялямь дейбезь, Бячлей агаnда барысына да сялямь aйтя.

Инде сине Ходайга тапшырыбъ торабызъ, yзебезь Аллаха шoкoрь сау. Мыны жаздымъ дусыnъ Николай Ильминскiй.

Минь синеnь Мелекестя малайларъ укытыбъ тороуыnны Мензелядяге протопопка жазармынъ.

Мoмкинь булса Алабугага Дмитрiй Ивановичъ Стахmевка синь ничекь ничекь малайларь тырышыбъ укыуларынъ жазгала тагынъ. Улъ бикъ арыу кеше. Улъ ташламаса, школыnъ да уnаръ, ташлауыннанъ Алла сакласынъ эйе.

14.15 октября, 1868 года.

Игнатiй. Тимоjеевичъ.

Синеnь жзыуыnны укыбъ, минь бикь сoйoндемь сау торганыnа. Инде укыучы малайларыnь кюбяйгянь дерь. Синь жазганъ унъ алты малай ике кызъ дибь, анысы да бикь арыу, тора бара тагы кюбь жыйылыръ, торганъ сайынъ калыкъ синеnъ укытыуыnны эшетерь, якшы кабяреnь oйдянь oйгя, базарданъ базарга, ауылданъ ауылга жяйеля китярь, жяйелгячь малайларъ тагы килерь синнянь укырга. Тизрякь иманнаръ жырларга oйрятче. Жырлаганъ иманнарга калыкнынъ карчыкларнынъ кюnеллярень кызыктырыбъ алырсынъ. Анысынъ синь yзеnь дя жакшы белясень. Минь oйрятебь жазмыйымъ, сoйoбь жазамъ. Картларга карчыкларга, укыучы малайларга, кызларга аннары yзеnя дя миннянъ (бикь кюбь сялямь. Сау булыбъ торсагызъ эйе. Бу жазыуны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

15. 2 9 ноября .1873 года.

Игнатъ агайга Марина жиnгейгя бикь кюбь сялямь. Сездянь ике oчь килгянь катыгызга казерь бель жулы жауабъ итямь. Иnъ первый сезне, кюnеле каты кеше булсамъ, икегезне дя суктырыбъ yтеря жазаръ ыйымъ. Никь дисягезь? Саулыкъ сакламаганъ oчoнь. Игнатъ чойонъ, Марина чoлмякь. Улъ чойонъ нястя таулыктанъ жoрoбь, чюлмякне жoдятебь aлень бетеребь уалдырта жазганъ дыръ. Чyлмяккя дя yзь чyлмяклегень, белеберякь сакланырга кирякь эйе. Минь шулъ хабярне белгячь жылый жаздымъ, чынъ aйтямень бикь жаль тейде. Синь Марина бикъ сакланъ, саулыгыnъ инде yзеnя геня тoгoль икегезгя дя бикь кирякь. Аннары_кызларны укытырга да бикь кирякь. Ну минь yземь сезь сау житкянгя бикь радъ, сезнень aрь берь не то что жулына, буква сайынъ жoрякь уйнабъ китядерь. A yземь иnъ баштанъ aче сюзь белянь рянжетямь сезне, право бикь сoйoбь жаздымъ. Аннары тагы сезнень ичмаса yле кoйo тoгoль тере кoйo шундый жыракъ жулданъ барыбъ житкянегезь oчoнь Аллага бикъ тау итярлекь. Аннары сезь кызларъ жыйыбъ укыта башлаганыгызга бикь рахмять. Жиде кызъ булды дейсезь, жиденень зуръ магянясе (бярякяте) баръ. Жидедянь башлабъ жиде табкыръ жидегя житярсезь, аннары житмешь табкыръ жидегя. Ayaле калыкъ кызларынъ укытырга уйларына да тoшкяне жукъ тыръ, аннары шундый жаnа эшне кюребь, жакшылыгынъ белебь, кызларнынъ аталарыда yзляре берсеnярь берсенень кoнчoлекляре килебь кызыгышыбъ, бикь кюбяйерлярь, бара торгачъ Ходай булышыбъ, булышса деймень, ну арыу эшкя Ходай никь булышмый калсынъ! Булышыръ, непременно. Aзерге жазыуыnъ бикь кыска, кыска булса да бикь кадерле, анынъ сюзе aзь, кыуаты зуръ. Алай булсада безь берь тямне нястя ашагачъ берь ауыкъ торабызъ да тагы ашасы киля : сезнень дя берь жазыуны укыгачъ тагы кoтябезь икенче жазыу. Инде Синь yзеnъ берярь атнаданъ суnъ тагы жазыу жазармынъ дидеnь, карале, жал-ганный кюрмя. А Марина жиnгей совсmмъ жалкау. Жя aлля бизгянь мися, бердя жазмый. Кайтыбъ жазъ Синь, улъ да жазмый калмасынъ, а то минь картайа башладымъ, а кеше картайганъ сайынъ оторо усалъ, буладыръ. Игнатъ агайымъ, жазыуыnда Марина жиnгейнень жазыуы кюренмяся ачыуымъ килерь дя, бикь aшяке сюзь кайтарырымъ. Ну Игнатъ синь айыбъ итя кюрмя, дoрoсoмне aйткянгя; Синеnь жазыу чай булса, а Маринаныкы вить шикярь; тямь аныкы, алай була торганъ булса, синь yзь жазыуыnны гына жибярмя, шикярлятебь тямнеляндеребь жибяря кюрь. Жя ме? Ну минь бикь ратланыбъ киткячь тилердемь акыры, ну сезь бикь сoйoнгянемне белегезь, aммя бикь aшяке сюземя карамагызъ, жя кичерегезь.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй. Игнатъ, синь мине священникя oндoйлярь дейсень. Аларъ сине Архiерейдянь жя губернаторданъ сорасыннаръ да чиркяy салырга приговоръ жаздырсыннаръ. Шулъ чиркяyдя син пупъ булыб торорсонъ. Алла бирсень эйе. Аминь.

16. 5 февраля 1875 года.

Сoйoкле дусларымъ Игнатiй агай белянь Марина жиnгя!

Aтейляргя жазганъ жазыуыгызъ минемь кулга тoштo. Минь ачыбъ карадымъ да сезнень сау кoйo торганыгызга бикь сoйoндемь. Бoгoнь иртя белянь алдымъ, а кичкя жауабъ жазасы булдымъ да жаздымъ. Безь исянь дя сау. Aтей жoрoргя чыкканъ, aле кайтмады, берярь атналарда кайтасы дыръ. Aнейлярь сау дыръ. а впрочемъ саулыгы берь тoрлoчя. Кече Василiй гимназистъ берь ике кoннябъ жатканъ дыръ, аннары саулыкканъ да укырга жoрoй башлаганъ. Бoгoнь хабярь килде, иnь кече уллары Еjимъ yлгянь дибь, улъ вить бикь чакъ булганъ, yлгянь; Палыйлары бикь таза тoгoль дибь aйтялярь, аны Алла сакласынъ, бикь матуръ бикь акыллы кызъ. Гайыбъ итя кюрмягезь. Минь сезгя бикь aшяке жаздымъ. Кюбь кoнь yтмясь, почта арткылы жакшы хабярлярь жазарбызъ, Чирлелярь терелерлярь, aтей yзе кайтыръ. Сoйoнoшебь барыбыз да тазарыбъ бикь арыу жазарбызъ. Казер жазыуны китергянь кеше кoтoбь тора тора тяжиль булды, минь инде по неволе кое какъ бычыраттымь да куйдымъ. Икегезгя дя сялямь.

Вашь покорный слуга И. Ильминскiй.

17.

Бикь сoйoкле Игнатъ агай!

9 февральдя жазганъ жазыуыnны Василiй aтей алгачь миnа укытты. Ну, aле ней була башлаганъ сезнень жакта? Безь икебезь дя сезне бикь кызганабызъ. Тикь синь бикь кыска жазасынъ, аnнабъ житкезерь халебезь булмады. Урысча oйрятергя бикь каты бойорыучы кемь? Сине жаратмый торганъ надзиратель школъ кемь? Инспекторъ мы? Инспекторъ булса, Jеодоръ Дмитрiевичъ сезнень ряттянь чыккань дыръ? Yзе миnа кюбтяннянь бирле жазганы жукь. Исянь ме улъ? Саумы? Имень ме? Жя aлля берь берь жактанъ комачаулары булды мы ися? Алла сакласынъ! Тикъ сезне карабъ тороучы берь ул булса, бикь арыу эшь булгандырь. Инде бу арада Оренбургскiй казачiй войсковой иnь оло башлыгы жаnа дырь. Jеодоръ Дмитрiевичъ белянь бикь татыу торганъ, аны тейешлечя кадерлягянь элеке наказный Атаманъ киткянь дерь. Жаnа наказный Атаманъ Jеодоръ Дмитреевичъ белянь татыу мы? Аннары жалованьене ала торганъ халь бердя жукъ дейсень; аны да бикь аnнабъ житкезя алмыйбызъ безь. Аннары беръ жазыуыnда Остроленка пубы чыкканъ; урнына жаnа куйылганъ пупъ жукъ aле дибь жазганъ ыйыnь;' хазерь бу жазыуыnда бердя жазмадыnь; aлля булгань, aлля жукъ. Улъ булмаса, синеnь пупка куйылыуыnъ турысында эшь тукталганъ мы, жукъ мы? Аннары нугайбакларъ сине aледя элекегечя жараталаръ мы? Укытыуыnъ yзь yзеnя арыу тея ме? Элекегегя караганда уль ничекь тея? Артканъ кoйo ме? кимегянь кoйo ме? Агачъ yзягеня кортъ кече геня булсада, керебь ашый--ашый аннары бoтoнняй коротобъ бетергянь кюкь, кеше жoрягеня берь берь жамансы уй тoшкячь, тойобь суйырыбъ чыгарыбъ ташламасаnь, бикь комачау итя, эчь поштора, кюnелне басылдыра; тырышыучанныкны сюрелдеря, кулны эштянь салыкдыра, кешенень aлень жигярень aлсезгя aйляндеребь бетеря. Синь шунынъ кюкь теясень икебезгя дя. Аллага биренебь, шундый корота торганъ кортонъ булса, чыга-рыбъ ташларга тырышъ. Тикь калдыкка чаклы тюзгяне котолады;р. Синь кюбь тюздеnь, инде тюзясе aзь геня калганъ чагында тyземнегеnь бетя кюрмясень. Алля синь yзеnне yзеnь баръ кеше дя онотобь ташлаганъ дибь уйлыймысыnь? Иnь элеке Алла баръ, aрь кешенень эшендя уйынъ да кюреyче. Аннары Алладанъ суnъ Казанда сине исляреннянь качанда чыгармый торганъ кешелярь баръ. Мелекесне сагынасынъ, Марина сагындырмаса, Мелекеснень кюбь бярякяте жукъ.Ужь Мензеля уmзына кайтасы булса, лучше Кадряккя урыннашырга кирякь. Шунда бара торгачъ особый приходъ булыръ, тикь тизь ме буласынъ белебь булмый. Oчь дюрть жылсызъ булмасъ акыры. Минь тoрлo жакка жазыбъ жибярдемь, aле жауабларынъ кoтoбь торамынъ. Синь священникъ булырга кирякь. Аны кулыбызданъ килгянь тиnете тырышыбъ, Ходай булышса булдырырбызъ да. Тикь Нугайбакларны бикь уйлыймынъ. Миnа синь yзеnь жазасыnъ Ташкентка барганнарынъ. Нугайбакнынъ эше жыракка житя. Aле белеyляре aзгя кюря аларъ бердя пайда китеря алмыйларъ. Денне жакшылабь белебь житкячь, аларнынъ кылыклыклары зуръ эшлярь булмый калмасъ. Кряшень калыгы yзь ауылларында жатыбъ сукаларынъ oстoрятебь ней эшь кылсыннаръ? Бютянь ауылларга жыракъ жирляргя тегеyгя бармый ней эшкя барсыннаръ? Тегеy тегебь аларъ кеше ипейень ашабъ, кеше жортонда жатыуларыннанъ кеше кулъ астындагыннанъ артыкъ ней булсыннаръ? Айса ногайбакны кoчяйтергя тырышканъ кеше Алла эшень кoчяйткянь була вить. Шунысынъ гына уйласаnъ да аларданъ айырыласынъ килмясь. Аннары тагы синь уйлабъ карачы; Aгярь кряшень телень тыгызлаулыкъ Оренбурдагы Попечительдянь киля торганъ булса, Мелекестя дя тынычъ була алмассынъ, шунда да Оренбургь Округъ лабаса. Шулай сюряття Казанга кайтарырбызъ сине. Тикь синь тюзя кюрь берь ауыкъ. Синь мыны алыуыnъ белянь миnа подробно иттеребь айырмачыкъ жаз, аnнатыбъ жазъ. Учителлегеnя комачау тейеря башлагачъ, aлля священникъ булыуыnъ беля котолорсыnъ. Синь жазъ миnа, синеnь жазыуыnны алгачь, бютянь кешелярдянь дя сорабъ кабярлярне жыйыбъ житкезгянгя кюря Мяскяyляргя жазарга да мonкимь, тикь синь аптрабъ жoдoй кюрмя. Aтей бoгoнь уязгя чыкканъ дыръ. Кенягень жазыуыnны алгачтукъ миnа тoштo дя, aйтте дя, исянняшебь куйды, сиnа жауабны миnа жазарга кушты. Синь пожалуйста айырмачыкъ жазъ; сюзгя бикъ саранъ булма. Безнень сoйoклo сеnнебезь Маринага бикь сялямь.

Минь кенягень газетъ алдымъ, шунда Графъ Д. Андр. Толстой духовный частнень падшага куйганъ отчетынъ бастырганъ, шунда безнень братстваны бикь мактабь кюрсятя, брат-ство эчендя сине дя жазганъ, анынъ катыны кряшень кызы бикь укымышлы, иреня бикь булыша дибь Маринаны да жаз-ганъ. Айса сезь ташланганъ, кеше билясе килмей торганъ нястя тoгoль. Айса Ходай изгелегеннянь oмoть oзoбь аптраша кюрмягезь; эшлягезь, тюзегезь, безгя знай жазыгызъ, кешедянь курыкмагызъ; aгярь Ходай булышса aрямь ичь берь зыянъ да булдырмасъ.

Жяме. Первый недmлядя школлары говеть итебь субботасы кoннo дары эчтелярь, минь шунда чиркяyдя кюребь эшетебь тордомъ; бикь жакшы. Аллага шoкoрь! Жяня кабатъ-кабатъ aйтеремь: зарыкма, жамансылама... батырланыбъ, жигетсемяклянебь тырышъ, тюзь.

Жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

18. 14 октября 1876 года.

Игнатiй агайга Марина жиnгейгя миннянь дя буганъ жамагатымнанъ да Василiй aтейлярдянь дя бикь кюбь сялямь.

Aтей 22 нче сентября жазыбъ жибяргянь жазыуыnны миnа килешлей алгачъ, тубъ-туры миnа тoшoбъ, бездя укыды, yзе укыгачъ миnа да укытты. Инде эшь жаманъ икянь. Aтей белянь безь сине сагыныуыnъ бикь сагынабызъ да алай булсада синеnь Ногайбактанъ чыгарыnа бикь радъ булмадыкъ. Синеnь шулъ жазыуыnны без oчoнчo кoнo кичь карангы чагында гна алдыкъ, иртягесень иртя белянь oлгoртеря алмадымъ, айсаnь бoгoнь сиnа жазамъ, тагы Архiерей беланъ Наказный Атаманъ Генералъ фонъ Зенгбушка жазамъ. Аларга икесеня дя бикь yтенямень, сине 2 нче отдел атаманыннанъ, бютянь дошманнарыnнанъ да жакласыннарь, сине централь. школга кайтырыбъ тынычъ кoйo эшлятсеннярь. Яня тагы Архiерейгя сине пупка куйыуы турысынъ жаздымъ. Айса синь бикь ашыга кюрмя, бикь тизь Фершампенуазданъ китмя; але торобъ торсана. Можетъ Наказный атаманъ синеnгь эшеnне тoзятердя. Быйыл Октября башында минь Оренбурга бардымъ, Феодоръ Дмитрiевичлярдя керебъ тордымъ. Аннанъ минь эшеттемь. Сиnа карышы жаздырганъ приговорны Наказный атаманъ кюреyе белянь жукка чыгарыбъ ташлаганъ да жаздырганъ кешеляргя бикь yпкялябъ жауабъ биргянь, бикь рошканъ имешь, впередь шундый'эшъ булмасынъ да дигянь имешь. Айсаn Наказный атаманъ сине жаклабъ торганъ кюкъ теядерь. Aледя минем жазыуыма кюnель салса, сюземне кабыл алса, сине aледя жакларъ акыры, тикь синъ чигенмя;, тюзь. Кюбь жыл тырышкачъ aзгягеня тюзмей чыксаn, баръ эшлягянь эшеnне yзь кулыn белянь yзеnь жукка чыгарганъ буласынъ. Анысы бикь кызганычъ ла баса. Чыксаn, кире барырга оят булыръ. Кайтсаn, сиnа тейешле урын aлля табылыр, aлля табылмасъ. Кряшеннярненъ кюбесе денгя; бикь салкынъ булаларъ. Кюрсяnь сиnа yзеnя, ауыр теярь, эчеnь пошар. Инде синь торобъ торъ. Кайтыбъ кайтырга кышлый да мonкимь, даже лучше по первому пути. А можетъ аnынчы эшь тoзялерь дя. Ходай кушсынъ, булышсынъ.

Жаздымъ сине айябъ сoйoб тороучы Н. Ильминскiй. Aтейляр барыда сезгя, бик куб сялям aйтя.

h4>19. 18 марта 1868 года.

Эй сoйoклo дусымъ Андрей!

Сиnа кюбь сялямь деймень. Малайларыnа да барысына да кюбь сялямь. Рахмять арыу укытыуыnа! Оло кoннoнь иманнарынъ татарча жырларга oйoрять.

Батюшка Егоръ Васильевичкя чиркяyдя жырларга кушмаса, ичмаса oйлярендя жырларсызъ. Оло кoннярдя Борисъ белянь Апаздагыларданъ суnь Ошмыларга да барыбъ жырлагызъ.

Батюшка Егоръ Василъевичкя миннянь бикь кюбь сялямь.

20. 2 февраля 1869 года.

Эй дусымъ Андрей Васильевичъ, сиnа миннянь бикь кюпъ сялямъ дя тынычлыкъ.

Синь молодецъ, бикь батыръ. Синеnь жазыуыnны минь алдымъ, анынъ буйынча сораганыnны, житкезя башлаганымда, синь тагыда Василiй агайга жалыныбъ жазганъ икянь синь.Малайларыnъ да кюбяйгянь, кызларыnда була башлаганъ, инде бала-чагаnъ арыу жамагатыnъ булганъ; ну инде Алла кыуатъ сиnа бирсень эйе, шулъ арыу жамагатыnны жакшылабъ yстерергя. Yзеnъ дя бикь тырышъ. Кайчагында ауылларъ артыннанъ жибярь жазыуыnны, кайчагында священниккя Димитрiй Ивановичка барыбъ, жазганъ жазыуыnны артыннанъ жибярь, aгярь ауылданъ Казанга килеyче булмаса,: Тярене сиnа шкулыnъ oчoнь Михайла Михайловичъ. Богоявленской тубы бирде. Инде кирякь нястя баръ да сиnа китя. Ну инде сау булъ.Батюшка..Димитрiй Ивановичкя кюпь сялямь миннянь; Баръ жамагатымъ отецъ Макарiй, Гордmй Бабай, Еjимъ бабай сиnа кюпь сялямь aйтялярь. Ходай сиnа кыуатъ изгелекь бирсень эйе.

Жаздымъ минъ Николай Ильминскiй Василiй агай yзе жазаръ.

21.11 января 1869 года.

Эй сoйoкле дусымъ Андрей Васильевичь!

Синеnь Aзякъ иленя барганыnны барыбызъ да бикь жараттыкъ, молодецъ икянь синь. Тыnнамаснынъ пубы бикь арыу кеше, минь аны берь табкыръ кюрдемь. Синь баръ кoчь Aзякъ иленя, минь шуnаръ бикь риза, Бячлей агай да риза, улъ yзе сиnа, жаза торганъ дырь. Шулъ тышына Тыnнамась пубына дибь куйганъ жазыуымны синь кoчкянь чагында килешлей Батюшка Дмитрiй Ивановичкя тапшыръ да миннянь аnаръ сялямь aйть. Инде Aзякь иленя кoчкячь, картлары, карчыклары белянь сoйляшь танышъ, сoйкoмне булыб жoрoшь,- жяме? Евангелiедянь дя бютянъ кенягялярдянь дя укыбъ тыnнатыбъ, ничекь кеня булсада yлгенче жанынъ аямыйчынъ ты-рышъ аларны Христосъ дененя кызыктырырга; малайларынъ казерюкь oйoрять иманъ жырларга: Кюкь патшасынъ. Эй кюктяге атабызны, аннары безне коткарыуга, булышыучы жабыучы булганы и прочiелярне жырлатъ бикь жакшылабъ. Ураза чагында тейешле иманнарны жырлагызъ, аннары Оло кoнгя малайларны oйoрятебь aзерлять оло кoннoкoнь жырларга, минь шуны барынъда пупка жаздымъ, оло кoнне Андрей белянь укыучы малайларны алыбъ жoрoгoзь, жырлатыгызъ татарча иманнаръ дидемь аnаръ. Алла кушса, улъ сюземнянь ары чыкмасъ. Анnары тагы татарларъ белянь бикь танышъ. Шунда беряy Тихонъ бабай баръ имешь, бикь акыллы, бикъ дoнъя кюргянь имешь, Бячлей агайны Азякь иленнянь Казанга алыбъ килгянь, жулъ буйынчы денне да тoрлo нястянедя сoйляшебь килгяннярь, Бячлей агай аны бигрякьтя жаратканъ, улъ тагы Сергейне дя алыбъ барганъ, аларъ жидяу агалы энеле, аларъ жиде жортта торадыръ, бала чагалары чамасызъ кюбь, аларъ синеnь Василiй Демьяновичеnъ жыракъ агалары, шуннанъ синь аларны табарсыnъ, берсе Игнатiй атлыдыръ, урысча укымышлы имешь, тикь день турысында кабяре жукъ анынъ да. Алай булсада аларъ белянь танышырга синь бикь ашыкма. Инде синь танышларъ yзеnъ таптыnъ, шулъ yзеnъ тапканъ танышларыnнанъ башла, aгярь дя кoйлo кюрсяnь, aлеге Тихоннарны да тегеляргя жалгабъ алырсынъ, жукъ ися икесенняньдя айырылырсынъ, икесень дя берь жулы тотойымъ дисяnь. Ну инде безь сине Ходайга тапшырдыкъ. Тырыша кюрь.

Сине жанымнынъ тoбеннянь сoйoyче Николай Ильминскiй жаздымъ.

Январнень 11 кoнoндя тoння oчь сагять сугарга торгандукъ жаздымъ.

Синеnь арыу жазыуыnъ жокомны да алды. Карале Сергейгя бикь кюбь сялямь aйть миннянь.

22.

Эй Андрей Васильевичь, арыумы бикь. Минь сиnа кюбтянь кюбь сялямъ деймень. Синнянь ичьберь кабяр эшетелмей деръ, арыу торамысынъ?

Инде безь оло кoнгя кенягя бастырдыкъ, бикь ашыгыбъ бастырганыбызданъ кайсы тoшляреня жаnгышларъ керде. Сиnа бюлякь итебь берь кенягя исемегя жаздымъ, шунынъ эчендя Жяпрей кулы белянь билгелягянь жангышканъ тoшляре.

Мoмкинь булса жаза кюрь, ичмаса арыу торганыnны белдерь. Синеnь малайларыnъ инде молодцы булыбъ житкяннярь дерь. Оло кoндя мoмкинь булса керяшенчя тель белянь ичмаса берь ике иманъ жырласаnъ арыу булыръ эйе. Безнень Василiй Арняшъ yлде мартнынъ 27 кoнoндя. Безнень школда атна сайынъ кляy кряшенчя телъ белянь итяляръ. Малайларъ белянь кызларъ бикь aйбять жырлыйларъ. Килясе оло кoнь бяйряме белянь сине котлоймынъ, сине yзеnнедя баръ малайларыnныда.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

Кляyгя барсаnъ, батюшка Дмитрiй Иванычка миннянь бикь кюбь сялямь дигень.

23.18 сентября 1871 года.

Эй сoйoкле дусымъ Андрей Васильевичь, миннянь сиnа Василiй aтейдянь дя бикь кюбь сялямь. Тикь кеня Василiй aтей Угапыйнынъ Пабалны бoгoнь жиргя куйганга башы да aйлянебь жаза алмады, миnа кушты. Сиnа рахмять, тырыша кюрь aледя. Сиnа aшяке сюзь aйтсялярь дя, рушсаларъда синь тюзь. Евангелiенень 5-нче бюземендя 11-нче aйтмешендя ней жазганъ? Бахетле сезь, качанъ сезгя минемь oчoнь усалъ сюзь aйтсяларь, сезне кыусаларъ, сезнень берь гайыбыгызъ да булмыйчынъ, тикь минемь oчoнь геня. Сoйoнoгезь, кыуаныгызъ, сезгя кюкь oстoндя теясе нястя бикь оло дигянь. Алай булса, теге жакъ усалга жалганга шулъ хатле тырыша, безь чынга, тырышмыйыкъ мы? Безь абтрабъ калсакъ, ташлабъ китсякь, ин-де шуннанъ суnъ белмягянъ кешелярь ней кылсын? Синь торобъ торъ aле. Суnъ Емельянъ картларъ ней исябтя тораларъ? Аларъ, анынъ улы Помпiй агай укымышлы кеше, aлля Алланы оноттымы? Аларъ Алладань курыкмаса, Iисусъ Христоснынъ жиргя икенче килеyендя куркынычлы сорауында aлля берь берь жауабъ aзерлябь куяларъ мы? Аларъ aшяке азгынъ кешелярнень кoлoyеннянь ояла; аннары Алланынъ кагяреннянь оялмыймы, курыкмый мы? Патшанынъ кряшенняргя татарга чыгарга ирекь биргяне жукъ жугынъ, aгярь дя патша ирекъ бирсядя шулъ чагында да чыннанъ бушка ауышырга жарамасъ ыйы. Иске заманадагы арыу кешелярь Христосъ дене какына бикь азабланыбъ yлгяннярь, Патшаларъ, денсезъ чагында Христосъ денень тотоучыларны yтеребъ бетерясе килебь бикь жаманъ азабландырыбъ yтерткяннярь, yтерткянь сайынъ чынъ день кимемягянь, артканъ. Азабтанъ курыкмаганнаръ; yзь жаннарынъ биребь yлгяннярь. Ничекъ улъ дисяnь, аларъ бу бишь кондя бетя торганъ дoньяне мянге тормошка yлчябь караганнаръ да кыска гына азабны кабылъ алганнаръ, мянге рахаття булыйыкъ дибь. Агярдя азабтанъ куркыбъ, Христосъ дененнянь бизсялярь, мянге тамугыда азабланасыларъ икянь. Алай булса синь шулъ арыу картларга миннянь сялямь айття, былай айть: пожалуйста аларъ бергя-ляшебъ чыдасыннаръ, тюзсеннярь. Ну, инде минь сине Аллага табшырдымъ, Алла yзе сине ныгайтсынъ, кюnелеnне сoйoндерсень. Аминь.

Мыны минь жаздымъ Николай Ильминскiй

Жазганъ малайыnны yзеnя булышыучы итебь куйсаnъ, сиnа, акчасынъ бирербезь, шиклянмя.

24. 9 октября 1873 года.

Сoйoклo дусымъ Андрей Васильевичь.

Синеnь жазыуыnа кюря Шемердянгя aтей Ташлiаръ Петрны жибярядерь, Шемердяннярнень котора башлаганнарынъ Нырьяданъ Захаръ да жазганъ. Петръ арыу жигить кюкь теядерь, аклы да барь, жяше дя жакшы. Алай булсада синь дя ичмаса читтянь аnарь туры кился булышыбыракъ торъ. Тикь yзегезнень Жаnилдя байтакъ кына эшегезъ буласы дырь, Алла сакласынъ.

Aммя энеnне ничекь калдырырга право минь бердя белмеймень. Шунысы ауылларданъ буладыръ акыры: ауылларъ теляся калдырыръ, телямяся калдырмасъ, то есть калдырыуынъ да калдырмасъ, тикь беряре учитель булса анынъ какына икелене берлегя, oчлене икелегя тoшoрялярь, жамагатъ исябеннянь берне киметялярь. Алай иткячь черетъ уза да кай чагында. Такь синеnь веть айырылганъ агаnъ баръ, улъ берь жамагатта исябляня дерь.Элеке айырылган олан нар исяптянь дя чыкканнаръ, карындяшлеге oзoлгянъ кюкь булыбъ; aммя быйылларда шулай тoгoль, айырылсада айырылмаганъ кюкь oзoлмей дерь. Шулай шулъ инде анаnнарнынъ кюnеленя бикь ауыръ тейгянь дерь малайны жибярергя, ну аны коткарырга читень дерь. Может ъ ике oч чилякь аракы эчертсяnь жя ,берь ауыкъ акча бирсяnь, буласыда; а aгярь акча aрямь китясе булса, а еще пуще беда акчаnь жукь, вотъ анда нишлясе. Аннары тагы синь шулъ эшне булдыралмассынь, булдыраласы булмаганъ, кoйoнчя ауылыnа анаnнарга кайтыбъ, кайтыбъ aрле бирле жoрoyеnь белянь, аларга да пайда булмасъ yзеnя да бикь зыянъ булыръ, кызмятеnнянь калырсыnъ; батюшкага непрiятно теярь, катере калыръ, малайларны укытыуы тукталыръ. Нишлясе, Ходай кешегя тoрлoчя тoрлo кыйыннаръ кюрсяткялейдерь, аларны ка-былъ алыбь, Аллага шoкoръ дибь aйтергя, тау итяргя кирявь. Бу арада кызмять бикь озакь булмый, дюрть бишь жылданъ суnъ кайтараларъ акыры.

Ну бютянь сюземь жукъ. Сау булъ. Батюшка Глебъ Ивановичкя бикъ сялямь aйть.

25. 19 марта 1871 года.

Минемь бикь сoйгянь дусымъ Яковка кюбтянъ кюбь сялямъ.

Синеnь жазыуга карышы aйтямень, киля се жазъ кoннo жя жяй кoннo дя набуръ булмасъ; минь аны байтакъ кешедянь сораштырдымъ, булмасъ диделярь; булыръ дигянь жукь берьдя.

Aммя экзаменъ турысынъ былай итейекъ. Набуръ була торганъ жаnа жыл житкенче aле сигезь тугызъ ай. Май айында укыу туктала торганъ чорда синь туктаткачъ Казанга киль. Аннары минь сине Свiяжскiйгя жибярермень; шундагы архимандритъ белянь протопопъ сиnа булышырларъ. Синь, шунда торорсынъ да жаланъ урысча сoйля шерсень. Алай итя торгачъ, oчь айда синь бикь жакшы урысчалабъ сoйляргя oйрянерсень, телеnь тизь жoрoй башларъ. Шулъ чагындукъ урысча жазарга да oйрянерсень. Синь шунда берь кешене очоратырсынъ, сиnа урысча рятень аnнатыбъ бирерлекне.

Свiяжскiйдяге училищанынъ башлыгы Смотритель Платонъ Максимовичъ миnа белешь танышъ эйе. Уль сиnа жя берь берь ученикъ кушаръ, жя берь берь учитель кушаръ, синеnь белянь сoйляшергя, сине oйрятергя. Ничекъ кеше булса да шунда тейешлесень кылдырырбызъ. Экзаменъ шунда булыръ. Тикь синь ayяле баштанъ священниктянь метрическiй княгядянь качанъ тыуганыnны чукынганыnны жаздырыбъ алыб киль. Аннанъ башка булмасъ. Аннары тагы синь акчаnны бикь кызганма; кирякъ жиргя аны салырга кирякь. Орлокъ чячмей уракъ та булмый! Свiяжскiй дя беряy сине oйрятся, синь анынъ белянь алдан сoйляшь oйряткянь какынъ, тикь oйрятеyче арыу булсынъ, yзе белемне рятле булсынъ; шунынъ oчoнъ сине урысчага якшы oйрятебь житкезся, улъ экзаменга гня тoгoль бoтoнняй пайдалы булыръ синеn буласы тормошоnа да.

Ну, инде Ходай сине сау кoйo сакласынъ ыйы. Мыны минь жаздымъ Николай Ильминскiй.

26. 23 сентября 1871

Милый мой Яковъ! Минь жазыуыnны, алдымъ да укыбъ бикь сoйoндoмь.

Синь aле укытмыйсынъ икянь, гайыбыnъ жукъ жугынъ, айсада тизь бетерергя тырышъ, тизь укыта башлачы; эй жигетлярь, бигеряктя тырышыгызъ, керяшеннярнень жоклаганъ заманасы yткянь инде, уяныбъ тора да yзеньyзе берь берь жакка атылдыра, сезь тырышмасагызъ, аларъ дошманъ жагына ауышасы. Эй жоклаучы дей Евангелiедя, уяныбъ торъ, сине Христосъ жактыртыръ дей. Кюзеnне жомобъ калма, жактыны yзь эчеnя кертебь алчы дей. Белямесезь, жигетлярь, кояшъ жактысы кай жиргя тoшмяся, шулъ жирь карангыда була сыуыкъ та була; кояшъ тoшoбь жактыртыу гына тoгoль жылыта да тагы. Iисусъ Христосъ гель кояшъ кюкь; анынъ законынъ тоткань кеше жактыда жoрoй, жылыныбъ тора, ачыкъ тoслo булыбъ жoрoй, aрь берь кешене yзененъ yзь тыуганы кюкь итебь сoйебь тора, жакшы эшкя тырыша, алдаламый татаръ кюкь. Шулай шулъ. Инде шулъ чынъ жактыны yзегезь кюребь белгячь, сезь аны баръ урынга да жяйелтергя тырышырга (тейешле); жяйелтмясяnь yзеnь жауабка калырсынъ. Эй жалкау коломъ дирерь Христосъ куркынычлы сорау кoнoндя; минь сиnа бишь талантъ бирдемь, синь аны никь кюмдеnь, никь арттырмадыnь дирерь, кить миннянь дирерь. Азъ мы кюбь ме белдеnь ися арттыръ, yзеnь дя тырышъ, oйрянь, укы; yзеnь белгянь тиnете кешегядя белдерть, Ходай эшенъ туктата кюрмя. Ну инде, казакларнынъ малайларынъ укыта башлаганнары бикь арыу, рахмять аларга: суnъ тагы машляклярь баръ, синеnь yзь ауылыnъ баръ, аннары тагы бютянь ауылларъ баръ дыръ; барысына да yзь алдына укытыучы кирякь, кече геня малай укытса да, ичь маса букварне укытыръ, иманнаръ жырлабъ Евангелiе габрятлярень укыбъ тыnнатыръ, карть карчыкларнынъ кюnеллярень ачылдырыбъ сoйoндерерь. Шулай мы? Жяме? Синь картларга сoйляче, аларъ ичмаса патирь бирсеннярь эйе, аннары кечегеня малайга акча кюбь кирякь тoгoль, братстводанъ да азъ азъ булдырырга мonкимь булыръ акыры. Карагызъ татаръ ничекь тырыша; патшаданъ акча алмыйларъ, yзляре мечитлярь салдыра, школларъ салдыра. Аларъ шулъ хатле жалганга тырышкачъ, сезь никь чынга тырышмассызъ? Тырышыгызъ, тырышыгызъ, Ходай сезгя булышсынъ. Аминь.

Кеше килебь туктатты, минь сиnа бикь кюпь жазарыйымъ. Жугыйса сине минь рошобъ жазмадымъ.

Свiяжскiйдянь синеnь кагазъ aле килгянь жукъ. Килерь aле. Улъ килгячь, минь аны туры Казенный Палатка бирермень дя сине иркень итярлярь. Ну инде сау булъ. Атаnнаръ ауылларынада бикь кюбь сялямъ. Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

27. 6 января 1869 года.

Эй синь, yзь жанымдый сoйгянь, дусымъ Тимей агай! сиnа минняньдя Макарiй атаданъ да булганъ белгянь кешеляреnнянь дянь кюлтянъ кюпь сялямь.

Синеnь жактанъ жазыу кoтя кoтя бикь куркыбъ аптрабъ калганъ йыкъ, безнень кадерле Тимейгя ней булды дибъ. Инде Аллага шoкoрь, синь исянь сау икянь сень. Минь жазыуыnны алгачъ, укыдымъ да тагы укыдымъ, бикь кыуандымъ. Батюшка Павелт Иванычъ синеnь турда бикь арыу жазганъ, бикь сине сoйoбь жазганъ, улъ да бикь арыу, Аллага шoкoрь. Балтай кряшенняре шкулга малайларынъ бирмягячь синь жамансыладыnъ. Эй Тимей агай! синь жамансылама. Аларга кюnелляре тюбеня чаклы татарчылыкъ сеnгянь. Ней эшлярсень суnъ ? Алай булсада, yзеnне аларъ жаратканнаръ бить; синь урамнанъ бара торганъ чагында чакырыбъ кертебь укытыбъ тыnныйларъ дейсень; анысы бикь арыу. Чын деннен сюзеня aле дя аларныгн кюnелляре бик катыланыб бетмягян дер айсаn; мин сиnа бер чын хабяр aйтейем. Берь жылны Египетъ жирендя берь yлекъ кюмелгянь каберендя, берь ауыкъ бoртoкь бодай табканнаръ, табкачъ тупракка утыртканнаръ, берь айданъ карасаларъ, шуль кoйo жата икянъ, берьдя тишелмягянь. Аннары тагы утыртканнаръ, кюбь айларъ жата торгачъ, жомшаган да тишелгянь, бикь арыу будай чыкканъ, мында да шулай дырь.Синь аларга жoрь, Евангелiене, Сирахнынъ акылъ, княгясень, чынъ денне, габрять арыу сюзлярне тыnнатъ; аларъ сине yзляре укыта, тыnнасылары килебь укыталаръ. Тыnный торганъ сайынь кюnелляре ачылыръ. Чынъ деннень сюзе жугыучанъ, кюnелгя кереyчянь.Чынъ дененя Ходай yзе yзь кодряте белянь булыша торганъ дыръ. Аларъ тагы aлля;, ничя жылларъ ата бабаларыннанъ татарсымакъ була килгяннярь, синь ничекъ суnъ берь кoндя христiанга алмаштырыйымъ дибь торасынъ? Aрь берь арыу зуръ эшь aкерень геня кылынадыръ. Алай булса синь иренмя, Алланын изегелегеннянь oмoть oзмя. .Алла аларны кoтoyчесезь: (калдырмасъ) адашканъ сарыкларынъ yзе айабъ кызганыбъ торадыръ, Улъ yзе сиnа булышыръ. Тикь синъ тырышъ, чыда тюзь. Тyзгяне котолоръ да телягяненъ булдырыр. Эй дусым Тимей агай, Батюшканын картинкалары жукъ мы? Священная история картинкалары булса, шулъ картинкаларны дoнъя булдырылганъ картинкасиннянь дя картина кюрсятебь сюзъ белянь aйтебь аnнатъ, аларгада малайларына да бик кызыкъ теярь. Аннары тагы берь арыуракъ керяшеннень oйoня керебь аулагыракъ чагында. Мине коткарырга булышыучы булган кюкь иманнаръ жырлабъ тыnнатыбъ кара, ней булыръ. Жаратсаларъ тагы жырла. Синь, кюрясень, аларъ шкулдан куркыбъ качаларъ, тыnнауданъ качмыйларъ; айсаnъ синъ укыбъ та сoйляшебь тя oйрять, иманъ жырлабь кюnелляренъ арыулабъ тотобъ торь; шкулъ турысында дяшмя, качанъ алар Христоснынъ дененя кюnеллярень бирсялярь, укыргада yзляре тырышырларъ, тикь синь сабырлыкъ белянь сoйкoмнекь белянъ жoрoшь. Аларъ синнянь ирекмясяляр, синьдя аларданъ ирекмя, aлля аларнынъ каты кюnелляреннянь Алла бикь жумшакъ кадерле нястя булдырыръ, синь каянъ белерсень. Алланын кодряте изгелеге чамасызъ ла баса.

Aгярдя чуашъ малайлары арасыннанъ татарча сoйляшергя осталары булса, шундыйларны кушъ безнень кряшенчя кенягялярне укырга, аннары аларны кряшенчя иманнарны жырларга да oйрять тя аннары керяшеннярь катында жырлабъ карагызъ, ней булыръ aле, aлля жаратырларъ, aлля жаратмасларъ.

Синь эй Тимей агай, жазганъ ж.азыуымъ бикь кюбь дейсень. Баръ ней кюргянеnне эшеткянеnне жаза торгансыnъ. Улъ эшеnь бикь ошады миnа, Жазъ, ней кюрсяnь ней эшетсяnъ барысында жазъ. Бигерякьтя жазъ керяшеннярнень тормошонъ, аларнынъ день турысындагы жакшылыгынъ да жаманныгынъ да жазыбъ жый. Аннары кайтканъ чагында алыбъ кайтырсынъ. Синь торобъ торъ aле Балтайда, Батюшка Павелъ Иванычъ сине бикь кюnелдянь сoйгянь, анынъ oйoндя синь торасынъ, керяшеннярь дя сине жараталаръ, инде ней кирякь тагы. Аллага шoкoрь дибь aйтерлекь. Синь жяйгя чаклы кайтма. Василiй агай белянь уйлашыбъ куйшканъ сюзлярь чыннабъ шуль, синеnь Балтайда тороуыnъ. Айса торъ, сабырлы булъ. Аннары тагы Бячлей агай сине урысчага бикь куша, анысы бикъ дoрoсь, минь батюшка Павелъ Иванычка жаздымъ, сине урысчага oйрятергя. Синь анынъ белянь сoйляшь урысча; aгярь дя yзе бушый алмаса, беряy беряy белянь сoйляшь урысчалабь; сoйляшя торгачъ oйрянерсень; аннанъ ары урысча кенягялярдя караштыргала. Алай итя урысча да oйрянерсень. Инде Ходайга табшырдыкъ сине. Улъ изгелекле сине сау кoйo саклабъ торсонъ эйе, сиnа кыуатъ сабырлыкъ тынычлыкъ бирсень эйе. Жяме, эй Тимей агай! Эй сoйoкле дусымъ.

Сине сoйoyче Николай Ильминскiй жаздымъ.

28. 22 февраля 1869 г.

Эй yзь жанымъ дей сoйгянь бикъ кадерле дусымъ Ти-мей агай!

Синеnъ катны укыбъ бикь сoйoндoмь. Василiй агай да бикь сoйoнде. Aммя yзебезь геня тoгoль Аркинейгя дя тыnнаттымъ, аннанъ бютянь кайсы кешеляргя дя тыnнаттымъ. Бикь жараттыларъ, школыбызнынъ малайлары тыnнабъ сиnа бикь рахмять диделярь. Братство Святителя Гурiя сиnа кырыкъ тянкя акча бирде, арыу тырышканыnа. Айса синь тырышъ. Тикь безь белмейбезь, ничекь жулъ белянь шулъ нястялярне сиnа жибярергя аптрадыкъ. Сиnа чикмянь Василiй агай шулъ акчаданъ сатыбъ алыбъ биря торганъ дыръ. Майнынъ кичь атнасында Жылыштагы чиркяyне арыуландыраларъ, Василiй агай берь ауыкъ малайларны алыбъ барырга телей, шулъ турга. Саврушта Кызылъ Иванъ малайларъ укытыбъ тора, утызлабь малайлары баръ дыръ, бикъ арыу укыта дыръ. Aлбединдя Пидура Кондратiй агайнынъ Татыйы белянь укыталаръ, бикь кюбь малайлары булды, бикь уакларыда жoрoйлярь имешь, ичмаса иманъ эшетебь укырга да жырларга oйрянебь алсыннаръ дибь yзь аталары аналары жибярялярь школга. Андрей Васильевъ Азякь иленя барыбъ школъ булдырыбъ малайларъ укыта башлаганъ, анынъ да жигермелябь малайлары булганъ инде. Сиnа шуны жазамъ кюnелеnне сoйoндерейемь дибь кеня, кoнчoлoгoме китерейемь дибь тoгoль. Аларъ aзь aзь жомшакъ топракка чячя, aммя синеnь жиреnь чытырманъ басыбъ бетергянь, Алла сиnа булышсынъ эйе. Алла бярякять бирмейчень oй салынса уnмасъ, кешегя чынъ денне oйряткяндя дя Алла кыуатъ бирмяся нястя дя булмасъ. Синеnь турда aлля тырышыуыnны карый торганъ дыръ. Синь ышангычлы кызмятче буль, эшля дя эшля, жирянмя дя зарланма да; эяnъ yзь изгелегеннянь тоймастынь эшеnне уnдырыръ, гель бушъ калдырмасъ. Aледя икяy минемь жакка боролмасъ мы дейсеnь. Инде yзь кюnеллярендя аларъ синеnь дoрoсеnне таный торганнаръ дыръ, тикь кеше усалъ ауылдашларыннанъ куркыбъ кыймый торганнаръ дыръ aлля. Айса тора торгачъ жyряклянебь батырыракланыбъ Ходайга тапшырыныбь ачыкъ чынъ денгя кайтырларъ да акыры. Ходай ней эшлягянень yзе белсень, тикь синь тырыша кюрь, ауырыксынма.

Иртягя oлгoрсякь сиnа акча жибярербезь Архипнынъ Иванъ Саврушскiй артыннанъ, улъ Симбергя жярмянкягя барыръ Буа жулыннанъ, Буада барыбъ берь белешь кешемя бирерь, шулъ Балтайга жибярерь берь бикь ышангышлы ке-ше артыннанъ Батюшка Павелъ Ивановичкя.

Ну инде сау булыбъ торсаnъ эйе. Миннянь сиnа бикь кюбь сялямь. Василiй агайданъ, буганъ жамагаты белянь, минемь жамагаттанъ, Ефимъ Александрычъ буганъ жамагаты белянь Гордей бабай, школъ малайларыннанъ сиnа бикь кюбь сялямь. Батюшка Павелъ Ивановичка, матушка Анна Ивановнага барыбызданъ да бикь кюбь сялямь. Учителгя дя бикь кюбь сялямь. Сиnа да аларга да oчoсoня дя Николай Иванычъ Золотнипкiйга да бикь кюбь сялямь, сиnа отецъ Макарiй сялямь дей. Aммя синеnъ учитель диб жазганыnъ бик дoрoс тoгoл, учитель дигяне ирь кешегя туры киля. Кызъ кешене учительница, жя учительша дибь aйтялярь. Меня сиnа урысчага oйрятеyемь. Ну инде сау; буль. Ходай сиnа кыуатъ бирсень. Аминь.

Мыны жаздымъ минь Николай Ильминскiй.

Синеnь акчаnны чикмянеnне жибярсякь, Буадагы Степанъ Иванычка бикь укымышлы бикь кадерле чувашка тапшырыръ, Степанъ Иванычъ Батюшкага жибярерь. Батюшка шулъ Сте-панъ агайны беля торгандыръ.

29. 15 января 1870 года.

Эй жанымъ дей сoйгянь дусымъ Тимоjей Ивановичъ, сиnа миннянь бикь кюбь сялямь дя тынычлыкъ та, Василиiй aтей сиnа бахиллекь жибяря, анаnъ абейемь сау, сиnа бахиллекь дей, Ефимъ Акександровичъ сине бахиллей, Гордей Семенычъ сиnа сялямь дей, бар ышколдагы иптяшляреn сиnа сялямь дей. Инде безнень ышколъ тагы арта, малайлары кызлары кюбяя, шулъ хатле Василiй aтей аптраганъ, ипей пешерергя дя житярлекь тoгoль, жатыръ урынъ житмей, Айса берь жагы читень, урыннынъ тыгызлыгынъ aйтямень; aммя берь жагы бикь арыу, кряшеннярнень oйрянергя укыуга кюnель биргяннярень aйтямень. Инде Аллага шoкoрь, керяшень элеке карангыда утыра торгач, кюреyдяндя айырыла торган икян, инде казерь кюзе ачылыбъ чынъ деннень жактысына сoйoнебь кызыгыбъ киля башлаганнаръ. Синеnь жактыnъ да шулай арыуга инде киля башлаганъ, Аллага шo-кoрь. Эй Ходай, Синь жактыны биреyче, Синь yзеnь yзь кодрятле кулыnъ белянь керяшеннярне aрь жирдягелярень дя yзь ирекляре белянь чынъ денгя килмясялярь ичмаса oйрятебь тартыбъ китерь. А лучше эй Ходайыбызъ Синь изгелегеnь белянь керяшеннярнень кюnеллярень тергезь, аларга чынъ денеnне сoйдерь, yзлярень тырышыбъ oйряняселяре килгянь кoйo ить.Жугъ иса aрь жактанъ арыу хабярляръ киля башлый диде, синеnъ дя Чура батырданъ килгянь жазыуыnны укыбъ бикь сoйoндемь. Инде синь аларга укыунынъ ней икянень аnнатканъ, жазыуны ничекь була торганны да кюрсяткянь, укыта да иманнарны да жырлата башлаганъ. Синь башлагачъ, аннары бютянь берь малай да укытыръ, Алла булышса, Синь Игнатны соройсынъ, анысы мoмкинь тoгoль, Казанга бикь кирякь улъ.

Синеnь Чура батырдагы урныnа Ишяледянь учитель булыбъ берь жoннoрякь малай жибярелерь. Минь Ишяле пубыннанъ катъ алдымъ, улъ шушы айда Казанга килясе икянь, аны очораткачъ минь аnаръ малайны жибяреyне aйтермень. Синь торобъ торъ aлегя, тикь Тубылгы тау дигянъ Никиткиннынъ да ничекь икянень бикь белясе киля. Тикь Никиткинъ дигяне ике ауылъ, берсендя Степанъ укыта, Нижнiй Никиткинъ дей, шунда урысъ белянь иске кряшень тора, сячень yстеря имешь, денень киметя имешь, синь шунда баръ, бармый калма; баргачъ шунда берь ауыкъ куныбъ картлары белянь карчыклары белянь жяшляре белянь дя жакшылабъ сoйлaшь. Aммя берь ике oчь чакрымъ жирдя Верхнiй Никиткинъ Тубылгы тау настоящiй, бикь усалларъ, аларъ татарга чыкканнаръ кюбтянь. Тикь шулъ ауылда берь ничя oйле урысъ тораларъ, синь шулъ урысларга барыбъ аларданъ ичмаса берь ике сюзь отступникъ турысындагысынъ эшетсяnь бикь арыу булыръ ыйы. Жугыйса aлля вовсе Тубылгытауга то есть теге усалъ ауылга бармаганъ жакшы булыръ, аларъ бикь кляузникъ калыкъ. Аларъ турысында синь тюбянь адашыннанъ ней эшетсяnъ азъ мы кюбь ме улъ да житярь. Ничекь кеня булсада синь Степанга барыбъ белгянь тиnете булышъ, ничекь Ташкирмяндяге Самуилга булышканча, Степанга да булышъ.

Казерь ауылъ кешеляре рекрутка кайгырышыбъ тора торганнаръ дыръ, аларнынъ кюnелляре синеnь сюзеnне эшетергя бушый алмасларъ акыры. Синь yзеnъ карале тейешлесень, ничекь кюрсяnь шулай кылъ.

Катларыnны жазыбъ жибарергя сораганъ маркыnны жибярямь.

Балтайданъ aле жауабъ жукъ. Батюшка Павелъ Ивано-вич Ефимъ Александровичка берь катъ жазганъ, тикь синеnь катыnъ баргынчы жазганъ дыръ, синекень берь дя aйтмягянь. Aле кoтoбь торабызъ.

Ну сау булъ aлегя. Кая барыуыnны безгя язъ.

Мыны яздымъ минь Николай Ильминскiй.

Синь декабернень 31 кoнoненъ каршысындагы тoння; миnа катъ жазганъ синь, минь аны алмадымъ. Шунынъ oчoнь синеnь ничекь Чурабатырга барганыnны, Бaрaнгя житебь кирямять ауылына бардыnъ микянне, ничекь укыбъ жырлабъ сoйляшкянеnне, Чурабатырда эшь ничекь башлаганыnны белмеймень.-Анаnъ сау, минемь oчoнь кoймясень дей, yзь эшеня тырышсынъ дей.

30. 2 октября 1870 года.

Тимей агай сиnа арыу жулъ булсынъ. Исеnя алъ быларны. Синь бoгoнь Свiяжскiйгя барыбъ житсяnь дя кичкярякь житсяnь бoгoнь акча алмассыnъ, шунынъ oчoнь казна oйoннянь акчаны тикь обедка чаклы гына бирялярь, аннары бирмейлярь. Иртягя иnь иртя сагатъ унны суккачъ биря башларларъ, анда мында жoрoй торгачъ, синь иртягя дя кичесезь китялмяссень. Айсаnъ синь берь башыnъ гына Свiяжскiйгя баръ, шунда yзеnгь берь кoнь ме ике кoнь ме торорсынъ да китярсень, минемь уй шулай, yзеnъ бель.

Минь сиnа ике катъ жазыбъ калдырдымъ, берсень Свiяжскiй Смотритель Платонъ Максимовичка, берсень Турмы пубы Гаврилъ Ивановичкя. Шулъ ике каттанъ башка тагы берь катъ жаздымъ Цивильскiй протопопъ Лазарь Петровичъ Беляевка. Синь Цивильскiйгя барсаnъ, шулъ катны алыбъ баръ, протопопъ aтейгя аны табшыръ, безъ анынъ белянь белешь эйекь, улъ Академiядя курсъ бетеребь чыкканъ. Анынъ белянь танышырсыnъ, улъ сиnа смотрительгя дя aрь жиргя дя жулъ кюрсятерь.

Тагы сиnа берь сюзь aйтейемь, синь аны да исеnдя тотъ. Ибукайны Василiйны карауынъ кара, тикь аларга булышканъ кoйo жoрь, каты сюзь белянь сoйляшмя, кеше алдында аларны айыблама, айыблары булсада; ачыуларынъ жя кoнчoлеклярень китермя. Евангелiедя жазганча сoйкемнелекъ белянь aкерен геня yгетля yгетлясе чагында. Апостолъ Павелъ жазганъ: сезь берегезне берегезь yзегездянь артыкъ кадерле итебь торогызъ дигянь. Эй жигетлярь, сезь дя шулай берь берегезне кютяребь торогозъ, берегезгя берегезь булышыгызъ. Сезь бары да yчяy геня бигеряктя бергяляшебь торасы.

31. 13 октября 1870 года.

Эй сoйoкле дусымъ Темейемь.

Иnъ элеке абейгя синеnь кадерле анаnа сялямь. Аnаръ иnъ элеке деймень шунынъ oчoнь, Сирахъ aйткянь, ананынъ бахиллеге балаларнынъ oйлярень ныгайта дигянь. Аннары кадерле катынынъ Марья Кузьминишна белянь yзеnя сялямь да тынычлыкъ. Арыу барыбъ життегезь ме? Сау мы? Именнекь ме? Aлегя чаклы синнянь хабярь жукъ. Синь акчаны Свiяжскiйдянь алгансыnъ; шунынъ oчoнь минь бoгoнь попечителлярдянь эшеттемь, быйылъ Свiяжскiйдянь алыръ, аннары килясе жылданъ башлабъ Цивильскiйдянь алыръ дибь жазганъ дей. Нишляргя кирякь. Цивильскiйне дя кюрясе, дoньяне жoргянь сайынъ белемнекь арта дей. Синь тора торгачъ, Алла кушса да саулыкъ гумерь бирся, Казань губернясень арклы торклы жoрoбь бетерерсень. Кряшеннярне кюргянь синь инде, чувашларны кюрерсень, аннары Аръ белянь Чермишь жoрoсе кала. Ну, мыны минь уйнабъ aйтямь. Чынныктанъ aйтсямь, безь мындагыларъ барыбызда Аллага шoкoрь сау да имень дя. Aтей школысы белянь жамагаты белянь баръ да сау, Еjимъ Александрычъ сау, барыда Аллага шoкoрь. Кенягень братство жыйыны булганъ; бикь арыу булганъ, сине дя ничекь Чура-батырда торганыnны aйткяннярь. Синь aледя искечя тырышъ.

Василiй Прокофьевне ташлый кюрмя. Yзеnь аны алыбъ Сороауылына баръ, арыу картлары белянь таныштыръ, патирь тауыбъ жаллабъ урыннаштырыбъ укытыуны башлатыбъ бетеребь кить, улъ жяшерякь тейя, синь аны кабатъ кабатъ барыбъ кюрь, аnаръ булышъ, кирякь чакта аулаклатыбъ аnаръ акылъ бирь, ауылларны аnаръ таба ауыштыръ. Пожалуста yз арагызда татыу торогоз. Аларъ жяшлярь, жяшлегеннянь берь берь aшякелекь итсялярь дя синь кичеребь сoйкемнекь белянь yгетлябь тoзять; катылыкъ белянь жoрoй кюрмя. Синеnь хозяинъ Алексей агайга, торганъ жамагатларына, оланнарына, киленняреня бикь сялямь, Тимей агайга да бикь сялямь, аларъ минемъ истянь китмей. Ходай арыу кешелярь белянь таныштырганъ мине. Синь аларъ oчoнь тырышъ, кешегя арыу эшь кылганъ, Ходайнынъ yзеня кылганъ кюкъ була. Жакынынъ сoймягянь кеше, минь Алланы сoямень дися жалганъ aйтерь дей Алла сюзендя.

Ну инде сау булъ. Алла yзъ изгелеге белянь сезне барырыгызны да укыучы малайларыnны да Марiя жингейнень кызларынъ да жауыбъ саклабъ торсонъ ыйы. Аминь.

Мыны жаздымъ минь сезне сoя торганъ Николай Ильминскiй.

32.1870 г.

Тимей агай.

Василейне Соро ауылына жаздымъ. Синь тагы Колясанны кара, улъ Сорога кюря тейешле тейся, школга уnгай булса, Василейне шунда итебь куй, жакшы карабъ кара; yзеnь дя арыу кешеляръ картларъ белянь сoйляшебь аларнынъ акылларынъ тыnна; аларъ бить yзь тирясендягесень лучше беля торганнаръ дыръ. Инде шулъ сюзь исеnдя торсонъ. Сороларъ малайларынъ укытасылары кился, катка да китерергя жыракъ булмасъ. Жаздымъ мыны минь Н. Ильминскiй.

33.17 октября 1870 года.

Эй сoйoкле дусымъ Темей.

Миннянь сиnа кюбь сялямь, анаnа да катыныnа. Прео-священный Викторинъ Алексей агайданъ кабярлярне эшетебь бикь сoйoнебъ бахиллекь биргянь. Инде тырышъ; мaркaне oчяy жибярямень. Аннары тагы ыnгайымъ булса жибярермень. Аннары алганъ акчага отчотъ биреу турысында синь былай ить. Патирга утынга, oстялгя, укытыу oчoнь ней кирякь булса, баръ нястягя дя ничя акча китярлекне исяблябь миnа жазъ, беряу беряу синеnь жактанъ килеyче булса анынъ артыннанъ миnа жибярь шулъ жазыуыnны.

Попечитель былай дей: безь мыннанъ жазыбъ тейешле чамасыннанъ артырыбъ жя киметебь жазсакъ, икесе дя жарамасъ. Aуaль баштанъ дoрoсь чаманы белебь куярга читень дей. Ауылдагыnаръ кюря улъ yзе безгя исябь жазсынъ, аннары безь аны карабъ карарбызъ, аnаръ карабъ бойорокны жазарбызъ. Айса шулъ жазыуыnны айырмачыкъ итебь жазыбъ жибярь миnа, минь аны житкерермень.

Алексей агайларга бикь рахмять, бютянь арыу кешеляргя дя бикъ рахмять. Бoгoнь Аркиней Алексей агайга урысча aйтебь татарча aйттергянь, аннары yзе шулъ татарчаны aйтебь Алексей агайга ауылларыnа аны aйть диде. Улъ сюзь былай: укыганъ жакты, укымыганъ карангы дей.

Инде Ходай сиnа катыныnа да саулыкъ кыуатъ бирсень укытыбъ жактыртырга. Сау булъ. Тяжиль булыбъ артыкъ нястя жазалмадымъ, жазаръ сюземь дя беткянь.

34. 19 декабря 1870 г.

Темей агай, Марiя жингей аннары минемь кадерле Абей миннянь сезгя кюбтянь кюбь сялямь, Ходайданъ тынычлыкъ.

Бикь рахмять тырышыбъ укытканыгызга, Христосъ дененъ oйряткянегезгя. Минь сезне бикь сагынганыйымъ, кабярегезь килмягянгя бикь кoйoнебь торганыйымъ; сау мы исянь ме дибь жылый язганыйымъ. Инде Аллага шoкoрь баръ да арыу, мыннанъ былайда арыу булсынъ ыйы. Берь кoнне Каргалынынъ берь урысы килебь керде, шуннанъ эшеттемь, Темей агай Марiя жингей сезь Каргалыга Катеринъ кoнгя барыбъ чиркяyдя татарча жырлаганыгызны aйтте; аларъ сау эйеляръ ме дибь сорадымъ, бикь арыу эйелярь диде урысъ.

Ну инде казерь минемь багытъ бикь тыгызъ, сиnа тикь кыска гына берь ике сюзь геня жазыйымъ. Темей агай, синь Христосъ тыуганъ кoнге бяйрямгя малайларыnны бяйрямненъ кирякь иманнарынъ жырларга жакшыракъ oйрятебь аннанъ ары Батюшкаданъ руксять бахиллекь сора, бирся аларъ белянь бергя качъ белянь ауылны жoргянь чакларында малайларъ да бергя иманнарны татарча жырлабъ жoрсялярь бикь арыу булыръ ыйы. Крещенiе дя шулай Оло кoнне дя шулай итегезь, Пасхада еще всенощный бoтoнняй татарча жырларга мoнкимь дерь.

Аннары, Василiйне Соро ауылындагыларъ шулъ хатле жаратканнаръ, aммя Колесаннаръ бикь телямей торганнаръ дыръ, шуnаръ кюря Васкя Сорода торсонъ, Колесанга да ичъ берь бютянь ауылга кyчмясень. Сороларъ малайларынъ чынъ кюnелляреннянь укыталаръ, улъ укытырга тырышыбъ укытсынъ, Алла бирся кюрше ауыллары да можетъ укыунынъ пайдасынъ сизярь дя yзляре укытырга сорарларъ.

Аннары, синь жазыунынъ тышына бикь ашыгыбъ жазганъ синь Начатки дигянне акры. Анысы урысча Начатки мися. Начаткине малайларга минь бикь кoйлегя куймыймынъ. Соколовъ кенягясе баръ, начатки кюгерякъ; бяясе 20 тейенъ акчадыръ; лучше аны сиnа жибяремень. Аннары урысча Евангелiене кирякь булса жибярермень. Ике тoрлo Евангелiе булыръ, бересе дюрть евангелiе урысча белянъ славянча ике тель белянь, тышлаганъ кoйoнчя 51 тейеннянь, аннары кечкеня геня евангелiе апостолларъ жазыулары белянъ бергя, тикь урысча гына, улъ да тышлы, 26 тейеннянь, акчага сатылыръ, казерь aле жукъ, синь сорасаnь айырмачыкъ итебь жазъ. Аны сатарга кушканъ казерь укыучыларга гына, берь укыучыга ике княгядянь артыкъ сатыбъ бирергя кушмаганъ, тикь укыучыга гына берярь геня, жя кюбь булса икешярь геня сатарга куша, урыска кушмый, урыска да казерь укымый торганъ кешеляргя дя какынъ киметебь саттырмый. Мыны бель. Василiй aтей Мялякяскя китте, aле кайтмады, бяйрямгя кайтасы дыръ. Василiйнень жазыуынъ бозобъ укыдымъ, аnаръ бикь рахмять. Аnаръ казерь aйтегень катъ жазарга багытымъ жукъ. Айыбъ итя кюрмясень. Эй Василiй сиnа бикь рахмять. Синь Сорода торъ aле; Сороларъ арыу теялярь. Соро картларына миннянь бикь сялямь. Аларнынъ, Колесанга барсаnъ рятень табмассынъ дигянь сюзляре дoрoскя чыкканъ.

Сау булыгызъ. Тагы жазыгызъ, Темей агай, синь миnа, акча турысында кайсы тoшкя ничя киткянень язъ, алганъ 125 тянкяне, минь попечителгя кюрсятеремь, Попечитель сиnа кушыбъ язганъ кoйo кагазъ бирерь.

35. 26 декабря 1870 г.

Тимоjей Ивановичкя, Марiя Кузьминишнага, кадерле Aбейгя миннянь кюбтянь кюбь сялямь дя тынычлыкъ та.

Бяйерямь котло булсынъ, бoгoнь тыуганъ Христоснынъ какына дяyлятегезь оло булсынчы.

Минь тoрлo кеше артыннанъ сезнень арыу кабярегезне эшетебь бикь сoйoнямь. Ходай бирсень, эйе сезгя малайларъ укытырлыкъ кыуатъ.

Степанъ Тимоjеичь Тярбитники безгя килебь керде, бикь кюбь арыу сoйляде. Аллага бикь биренебь сагынды. Алла анынъ жулынъ уnга жибярсень эйе. Аннары А. Иванычъ белян берь кoннo Баймурзаданъ oчяy килебь миnа день турысында да укыу турысында бикь арыу сюзь сoйляделярь, минемь кюnелгя бикь ошадыларъ. Сезь aль жыйыбъ иренмей сoйлягезъ, Христоснынъ чынъ сюзень жяйелтегезь. Уракъ кюбяйгянь, жятлябь уракчыга яраулы булыгызъ. Христосъ сезгя сауабъ бирерь, жугалтыбъ калдырмасъ. Тагы килеyчелярь чагында синь артыннанъ языу жазыбъ жибярмей кала кюрмя.

Безь сау торабызъ. Василiй Атей yяздянь сау кайтканъ.

Сау арыу жoрoбь кайтканъ. Ну инде сау булыгызъ.

Мыны минь яздымъ Николай Ильминскiй.

Безнень жамагатларъ, Ефимъ Александровичлярь, Василiй aтейлярь, школдагыларъ барысыда сиnа сялямь дейлярь, бары да арыу тораларъ.



К НАЧАЛУ РАЗДЕЛА
 

ЮГАРЫГА


© Сетевой этнокультурный проект kryashen.ru, 2002.
Создание и поддержка - НКЦ кряшен г.Казани и Республики Татарстан.
Идея - Александра Журавского. Дизайн - Ольги Святкиной.
При полном или частичном использовании материалов ссылка на kryashen.ru обязательна.
Вопросы, предложения:
Замечания, отзывы: